یادداشت دکتر مبرقعی به مناسبت روز جهانی محیط زیست

دکتر نغمه مبرقعی، دانشیار پژوهشکده علوم‌محیطی دانشگاه شهید بهشتی؛ به‌مناسبت روز جهانی محیط‌زیست یادداشتی به شرح زیر منتشر کرده است که در ادامه می‌خوانید:

باسمه تعالی
15 خردادماه روز جهانی محیط‌زیست

هرساله در پنجم‌ماه ژوئن معادل پانزدهم خردادماه، روز جهانی محیط‌زیست را در سراسر جهان گرامی می‌دارند. روزی که یادآور لزوم تغییر نگاه و رفتار انسان با طبیعت است. نگاهی به گذشته و اثرات غیر قابل جبرانی که انسان از خود بر تنها کره مسکون برجای گذاشت، بسیار قابل تامل و دردناک است. تنها در 50 سال پایانی قرن بیستم انسان بیش از هر دوره دیگری در طول تاریخ بشر، اکوسیستم‌ها را دچار تغییر ساخت. تغییر کاربری، تولید انواع آلودگی،  تغییرات اقلیمی، کاهش شدید تنوع زیستی و بسیاری از مشکلات عدیده محیط زیستی در این دوره اوج گرفت و درست در زمانی که انسان گمان می‌کرد با چیرگی و تسخیر طبیعت می‌تواند به رفاهی بی‌بدیل و حداکثری دست یابد،  طبیعت درسی فراموش نشدنی به انسان داد که همانا لزوم تبعیت از قوانین طبیعی در بهره‌برداری از سرزمین بود. 
با هدف ایجاد حساسیت نسبت به حفاظت از محیط‌زیست هر ساله روز جهانی محیط‌زیست بر موضوع خاصی متمرکز است. موضوع مود توجه در سال 2025 "پایان دادن به آلودگی مواد پلاستیکی" است که با میزبانی کشور کره جنوبی و مشارکت برنامه محیط زیست سازمان ملل (UNEP) برگزار خواهد شد. کشور کره جنوبی با افزایش تفکیک از مبدا و بازیافت، به عنوان یکی از کشورهای پیشگام در مدیریت پسماندهای پلاستیکی به شمار می آید. در حالی که تنها حدود یک قرن از ساخت پلاستیکهای مصنوعی مورد استفاده در زندگی روزمره می گذرد، اثرات محیط زیستی آن در جهان بسیار فراگیر است. بررسی‌ها نشان می دهد سالانه حدود 52 میلیون تن زباله پلاستیکی در جهان تولید می شود که از این میزان حدود 11 میلیون تن به اکوسیستمهای آبی راه میابند. هزینه‌های اجتماعی و محیط زیستی ناشی از  آلودگی پلاستیک  سالانه بین ۳۰۰ تا ۶۰۰ میلیارد دلار در جهان براورد می شود. دشواری تجزیه پلاستیک در طبیعت و زمان بسیار طولانی مورد نیاز از یکسو و ورود میکرو پلاستیک‌ها به‌چرخه‌های مختلف زیستی از سوی دیگر، بحران‌هایی فراوانی را برای محیط‌زیست و سلامت بشر ایجاد نموده است. این امر موجب شده تا در بسیاری از کشورهای جهان قوانین سخت گیرانه‌ای را در خصوص تولید و مصرف مواد پلاستیکی وضع نمایند و غالبا با استفاده از ابزارهای اقتصادی مانند مالیات و جریمه، آنرا عملی سازند. متاسفانه در ایران بهای پایین و فراوانی مواد اولیه تولید پلاستیک در کشور، موجب استفاده بی‌رویه از آنها و آلودگی بالای محیط زیست با این مواد گردیده است. سهم اندک بازیافت مواد پلاستیکی در کشور و دفن درصد بالایی از زباله‌های پلاستیکی موجب بروز آلودگی در خاک و آبهای زیرزمینی شده است و متاسفانه این نفوذ و آلودگی از سوی مواد پلاستیکی که با افزودن موادی تحت عنوان "زیست تخریب‌پذیر" توزیع می‌شوند، به‌واسطه سهولت تجزیه‌پذیری، بیشتر است. 
خوشبختانه در مهرماه سال 1401 آیین‌نامه "کاهش مصرف کیسه‌های پلاستیکی" در هیات دولت به تصویب رسید و بر مبنای آن مقرر گردید  تا توزیع رایگان کیسه‌های پلاستیکی به ویژه کیسه های با ضخامت پایین (به واسطه سهولت تجزیه و گسترش در طبیعت) در بسیاری از اماکن ممنوع گردد و سیاست‌های تشویقی برای مدیریت مصرف پلاستیک در کشور وضع شود. همچنین در این آیین‌نامه وزارت علوم، تحقیقات و فناوری  مکلف گردید تا نسبت به اطلاع رسانی و آموزش اثرات مخرب محیط زیستی ناشی از مصرف  یکباره کیسه های پلاستیکی و رهاسازی آنها در طبیعت اقدام و برای اصلاح الگوی مصرف از طریق تفکیک از مبدأ، مصرف مجدد و تشویق به استفاده از محصولات سازگار با محیط زیست در دانشگاه ها اقدام نمایند. هر چند توصیه های مندرج در آیین نامه به نظر مفید می‌رسد اما پس از گذشت قریب به سه سال  از تصویب آن پیشرفت چندانی را در اجرای آن شاهد نمی باشیم. از مهمترین دلایل عدم‌موفقیت این آیین نامه می توان به نبود گزینه های جایگزین مناسب، تداوم توزیع رایگان کیسه‌های پلاستیکی، عدم آگاهی مردم از اثرات مخرب پلاستیک در طبیعت و فقدان سیاست‌های تشویقی و تنبیهی مناسب اشاره کرد. لذا قیمت‌گذاری صحیح مواد پلاستیکی یکبار مصرف و منظور نمودن خسارات ناشی از مصرف در بهای فروش، می‌تواند تا حدی در گسترش فرهنگ بهینه مصرف و مدیریت آن موثر باشد. از سوی دیگر شایسته است دانشگاه شهید بهشتی که با برخورداری از دانشکده و پژوهشکده تخصصی در این زمینه، به عنوان یکی از دانشگاه‌های پیشگام در حفاظت از محیط‌زیست در کشور به شمار می آید، نسبت به مصرف مواد پلاستیکی یکبار مصرف در بخش‌های اداری، آموزشی، خدماتی، خوابگاه‌ها و سلف‌های غذاخوری با حساسیت بیشتری عمل نماید و در این زمینه پیشرو و تاثیرگذار باشد.